İnsan Hücresi
Hücre vücuttaki birim yapıyı oluşturur. Görev ve yapı bakımından canlılığın bütün özelliklerini gösteren en küçük birime HÜCRE denir. Canlılığı bağımsız sürdürebilme yeteneğindedir.
Ökaryotik insan hücresi,1-hücre zarı (membran)2-sitoplazma3-çekirdek (DNA) den oluşmaktadır (Şekil-1).
Sağlıklı bir insanda en az 200 çeşit hücre, 4 temel doku, 78 organ, 12 organ sistemi bulunmaktadır1. Tüm çeşitli hücre, doku, organ ve organ sistemlerinin uyum içinde çalışması ile yaşam boyu her insan sağlıklı kalmaktadır. Her hücrenin beslenmesi farklı olmasına rağmen, genel kurallardan bahsedebiliriz. Hücrelerin hastalanması, veya biyodengesinin bozulması ile hastalıklar, yaşlılık, değişimler ortaya çıkmaktadır. Şekil-2’de sağlıklı ve hasta hücre mukayeseli olarak gösterilmektedir.
Hücre Sağlığını Bozan Nedenler
Hücreler içerden (endojen) ve dışardan (eksojen) stres ve zararlı etkilere maruz kalmaktadır. Bu etkilerin en önemlileri serbest radikaller (oksidatif stress), akut ve kronik inflamasyonlar, glikasyon reaksiyonları, enfeksiyonlar ve kazalar (genetik, metabolik, fiziksel) sonucu ortaya çıkmaktadır. Şekil-3’de oksidatif stresin nedenleri, hücreye etkileri ve korunma yöntemleri verilmektedir2.
Hücre sağlığının bozulması iki temel hasar ile ortaya çıkmaktadır. 1-DNA Hasarları (Şekil-3) 2-Hücrede membran hasarları. Aynı zamanda bu hasarlar kronik ve dejeneratif hastalıklarında başlangıç noktasıdır. Kalp damar hastalıkları, nörodejeneratif hastalıklar, diyabet ve kanserler bu hastalıkların önemli bir kısmını oluşturmaktadır. Her iki durumdada en faydalı önlem, hücre içi ve dışı toksinlerden korunmak, en uygun beslenme, yaşam tarzlarını seçmek ve aktif spor yapmaktır.
DNA Sağlığı için Beslenme
DNA sağlığı, Şekil-3’de verilen toksinlerden korunmak, kronik hastalıklardan korunmak ve hücre sağlığı için gereklidir. Koruyucu beslenme, yaşam tarzı ve spor aktiviteleri aşağıda sıralanmıştır3.
1. Kaliteli Uyku: Melatonin etkisi ile DNA tamiri uykuda daha çok olmaktadır.
2.Az yiyin: Günlük kalorinin azaltılması oksidatif zararı azaltır.
3.Az Kırmızı et yiyin: Balık ve Omega-3 yağlar, CoQ10, DNA hasarını azaltır.
4.Zengin Smutiler için: Çeşitli fitokimyasal içeren gıdalar DNA tamiri yapar.
5.Düzenli Egzersiz: Düzenli spor antioksidan kapa- siteyi ve DNA tamirini artırır.
6.Zaman zaman bazı öğünleri atlayın: Yemeyerek günlük kaloriyi azaltın (1000 kaloriden az). Oksida- tif hasarı azaltır, DNA tamirini artırır.
7.Çok salata yiyin: İşlenmemiş taze yeşil gıdaları tüketin. Salatalar antioksidan kapasiteyi artırarak DNA’yı tamir eder.
8.Güneş gözlüğü takın: Cilt ve vücudun UV ışığına maruziyetini azaltır.
9.Günlük en az 2 Brezilya cevizi yiyin: Selenyum DNA’yı hasardan korur. Antioksidan mineraldir.
10. Sabahları Kahve yerine Yeşil çay için.
11. Heyecanlı Yaşamı azaltın: Stres hormonu Kortizol salgısını azaltın. 4-7-8 nefes alma egzersizini sürekli yapın, müzik, doğa yürüyüşleri ile stresi azaltın.
Mitokondri Sağlığı ve Beslenmesi
1-Güç sporları ve yüksek yoğunluklu kısa süreli sporları yapın: Mitokondri sayısını ve fonksiyon- larını artırır. Yüksek kas kütlesi güçlü mitokondri sağlığını gösterir.
2-Mitokondri için zararlı gıdaları azaltın:
Unlu gıdalar, şekerler, transyağlar, gluten ve süt ürünleri, yumurta ve nitrat içeren gıdalar. 3-Günlük taze meyve, sebze tüketimini artırın: Glutation seviyesini artırır. Glutation, antioksidan enzimlerin en önemlisidir.
4-Besin lifi çok olan gıdaları tüketin: Mitokondri hasarı yapan toksinlerin atılmasını sağlar.
5-Omega-3 yağ asitli gıdaları tüketin: Mitokondri membranlarını tamir eder, hasarını önler. Yağlı ba- lıklar, ceviz, badem, keten tohumu gibi çerezler ve tohumlar Omega-3 yağ asitlerini içerir.
6-Kemik suyu çorbalar tüketin: Zayıf mitokondri otoimmün hastalıkları artırır. Kemik suyu glutamin amino asidince zengin olduğu için mitokondriyi güçlendirir.
7-Mitokondri güçlendirici ve enerji artırıcı gıda takviyeleri: Asetil-L-Karnitin, Alfalipoik asit, CQ10, N-asetil sistin, NADH, D-Riboz, Resveratrol ve Magnezyum.
8-İyi uyku ve enerji sınırlama diyeti: Az yemek, günlük 1000 kalorinin altına inmek, mitokondri sayısı ve fonksiyonunu artırır. Optimum 7-8 saat uyku, uyku süresinin %20’si kaliteli (Rapid Eye Mo- vement) REM uykudur4.
Kök Hücre Sağlığı ve Beslenmesi
Kanda dolaşan kök hücre sayısını artırmak için besinler ve aşağıdaki faktörler dikkate alınmalıdır.
1-Uygun besinlerin tüketimi: Üzümsü meyvelerin tüketimi, antioksidan gıdalar, zencefil, lahanagiller, lahana, brokoli, karnabahar, mantarlar, bitkisel ürünler, çerezler.
2-Aralıklı oruç tutmak: Kök hücre sayısını doğal biyogenez yöntemi ile artırır.
3-Sigara ve içki kök hücre için zararlıdır: İnflamasyonu ve oksidatif stresi artırarak kök hücrelerin fonksiyonunu azaltmaktadır.
4-Spor aktivitesini günlük yapınız: Aktif spor kanda dolaşan kök hücre sayısını artırmaktadır. Bu ise vücutta rejenerasyonu ve rejuvenasyonunu artırmaktadır. Yeni kan damarlarının oluşmasını sağlamaktadır (anjiyogenez).
5- Yeterli ve kaliteli uyku: Az uyku kök hücrelerin fonksiyonunu azaltmaktadır.
6-Kişisel, çevresel ve evsel toksik kimyasal maddelerin azaltılması: Kimyasalların pek çoğu metabolik reaksiyonları engellemektedir. Toksik kimyasallar doku ve organlarda birikim yaparak kök hücreleri ve normal hücrelerin fonksiyonlarını engellemektedir.
7-İlaçların toksik ve istenmeyen yan etkileri: Reçeteli ve reçetesiz pek çok ilaç kök hücrelerin çoğalmasını ve kanda dolaşarak ihtiyaç olan doku ve organlardaki tamir ve bakım fonksiyonlarını engellemektedir.
8-Şeker, alkol, trans yağlar ve doymuş yağların tüketiminin azaltılması: Bu maddeler kök hücre sayısını ve fonksiyonunu azaltmaktadır5.
Hücre Membranlarının Sağlıklı Beslenmesi
Hücre membranlarının hasarı sonucu geniş ve büyük porlar oluşur, membran esnekliği ve kontrollü geçirgenliği azalır. Uygun beslenme ile membran biyodengesi sağlanabilir. Tüm esansiyel amino asitleri içeren kaliteli proteinler, yağda çözünen A, D, E, K vitaminler, C vitamini ve Esansiyel Omega-3 yağ asitleri, EPA (Eikosapentaenoik asit), DHA (Dokosa- hekzaenoik asit) ve ALA (Alfa-linolenik asit), Choline içeren besinler membran sağlığı için gereklidir. Balık, tavuk, baklagiller ve çerezler önemli protein kaynağı, yağlı balıklar, ceviz, badem, keten tohumu gibi çerez- ler Omega-3 yağ asitleri, taze yeşil meyve ve sebzeler de C vitamini ve polifenollerin kaynağı olarak insan hücre membran sağlığını ve biyodengesini korur, hasarını tamir eder. Doğal olarak, hücre membran hasarı oluştuğunda, hücredeki lizozomlar aracılığı ile membranlar tamir olmaktadır6.
Hücrede Lizozom Sağlığı
Sadece hayvan hücrelerinde görülen lizozomlar, insan hücresinde ortalama 300 adet bulunan ve tek katmanlı membranla çevrili 60 hidrolitik enzim içeren organeldir. Besinlerin katabolik parçalanmasında ve otofajide rol oynar. Beyaz kan hücreleri ve midehücreleri en çok sayıda lizozom içerir. Egzersiz, açlık, asidik hücre içi ortam lizozomları aktif hale getirir. Aşırı yağlar, enfeksiyonlar, lizozomları inaktif hale getirir. Normal işlevini görmeyen lizozomlar yağlı karaciğer, insulin direnci dahil pek çok hastalığa neden olur7.
Hücredeki Sinyal Yolaklarının Sağlığa Etkisi İnsanın tüm organ ve doku sistemlerinin sağlıklı çalışabilmesi için etkin sinyal yolaklarının olması gerekir. Sinyal yolakların çalışması sağlıklı işleyen hücre ile mümkün olmaktadır. Kronik hastalıkların önlenmesinde ve sağlıklı yaşlılık için iki önemli sinyalizasyon sisteminden söz edebiliriz8.
a-Nükleer Faktör Kappa B (NF-κB) Yolağı Sitoplazmada bulunan protein (dimer) bir transkripsiyon faktörüdür. DNA’ya bağlanarak antiinflamasyon proteinlerin transkripsiyonunu sağlar. Başka bir ifadeyle hücre içinde antiinflamasyon reaksiyonlarını başlatır.
b-Nükleer faktör erythroid 2-related factor 2 (NRF2) Yolağı Sitoplazmada bulunur. Protein transkripsiyon molekülüdür. Antioksidan enzim ve proteinlerin transkripsiyonunu sağlar. Yani hücre içi antioksidan faaliyeti başlatır. Aynı zamanda NRF2 proteinin otofaji, mitofaji, proteostatis ve bağışıklık sistemi metabolizmasında olumlu etkileri olmaktadır.
Bütüncül Sağlıkta Hücrelerin Fonksiyonu
İnsan genomu haritası araştırmalarından sonra hücre sağlığı, metabolizma ve hücre içi ve hücrelerarası sinyalizasyon kavramları teşhis, tanı ve tedavide insan sağlığında yeni boyutlar geliştirilmiştir. Hastalıktan korunmak, normal yaşamda ve bütüncül sağlıkta önemli kavramlardır. Ayrıca tedavide, DNA, mitokondri, kök hücre transplantasyonları uygu- lanmaktadır. Beslenme, yaşam tarzları ve aktif spor, hastalıkları önlemede etkili olmaktadır. Hastalıktan korunmak ise hücreden başlamaktadır. Güncel hücre sağlığı parametreleri Tablo-1’de verilmektedir.
Hücre düzeyinde kronik ve akut hastalıkları önlemenin en kolay yöntemi, kronik, akut ve gizli inflamasyonları ve oksidasyonu en aza indirmektir. Aşağıda özet olarak inflamasyonu azaltmanın yolları sıralan- mıştır.
1-Sürekli hidrasyon dengesini sağlamak (Yeterli ve düzenli temiz su içmek).
2-Sürekli, düzenli spor yapmak. Oksijen dengesini sağlamak.
3-Anti-inflamasyon beslenmesi (Omega-3 yağlar, zencefil/zerdeçal, D3, Glutatiyonu destekleyen besinler).
4-Stresi azaltmak, günlük uyku kalitesini artırmak.
5-Yeterli ve dengeli bağışıklık ve lenf sistemi beslenmesi ve sporları
Hastalıkları önlemede ve kontrolde düzeltilmesi gereken yöntemler ise;
a-Sigara, alkol ve çevre kirliliklerini en aza indirmek.
b-Hareketsizlik yerine, spor ve aktif yaşam tarzını seçmek.
c-Şişmanlığı azaltmak
d-Eksik ve yanlış yeme, içme alışkanlıklarını düzeltmek
e-Eksik, yanlış sosyal ilişkiler, etkili ve analitik eğitim noksanlığı
Kaynaklar:
1-Giulia Babbi, Davide Baldazzi, Castrense Savojardo, Pier Luigi Martelli, and Rita Casadio “Highlighting Human Enzymes Active in Different Metabolic Pathways and Diseases” Biomedicines. 2020 Aug; 8(8): 250.Published on- line 2020 Jul 29. doi: 10.3390/biomedicines8080250 PMID 32751059
2-Isabella Dalle-Donne, Andrea Scaloni, D. Allan Butter- field (Edts) (2006) Redox Proteomics: From Protein Modifi- cations to Cellular Dysfunction and Diseases Published by John Wiley & Sons, New Jersey USA.
3- J.C. Mathers; J.M. Coxhead; J. Tyson (2007) Nutrition and DNA Repair - Potential Molecular Mechanisms of Action. Current Cancer Drug Targets, Volume 7, Number 5, 2007, pp. 425-431(7) Publisher: Bentham Science Publis- hers.
4-E. Rinninella, M. Pizzoferrato, M. Cintoni1, S. Servidei, M.C. Mele (2018) Nutritional support in mitochondrial diseases: the state of the art. European Review for Medi- cal and Pharmacological Sciences 2018; 22: 4288-4298. 5-P. J. Stover, M.S. Field, H.N. Brawley, B. Angelin, P.O. Iversen, (2022) Nutrition and stem cell integrity in aging. Journal of Internal Medicine. Volume292, Issue4 Pa- ges 587-603, Wiley.
6-Dias and Nylandsted (2021) Plasma membrane in- tegrity in health and disease: significance and therapeu- tic potential. Cell Discovery 7:4 Cell Discovery https://doi. org/10.1038/s41421-020-00233-2 www.nature.com/cell- disc REVIEW ARTICLE Open Acces.
7- Kartik Mani, Ali Javaheri, and Abhinav Diwan (2019) Ly- sosomes Mediate Benefits of Intermittent Fasting in Car- diometabolic Disease: The Janitor is the Undercover Boss. Compr. Physiol.; 8(4): 1639–1667. doi:10.1002/cphy.c180005
8-G Poli , G Leonarduzzi, F Biasi, E Chiarpotto (2004) Oxi- dative stress and cell signaling .
Curr Med Chem. May;11(9):1163-82. doi: 10.2174/0929867043365323.