Uykusuzluk, stres, hareketsiz bir yaşam, aşırı kilo, iltihabi ve inflamasyon durumlarına yol açan ya da oksidatif stresi artıran karbonhidratlar, şekerli maddeler, işlem görmüş her türlü katı ve sıvı besin maddeleri, asitli içecekler, yapay tatlandırıcılar, trans ve doymuş yağlar gibi sağlıksız beslenme şekilleri, alkol, sigara, uyuşturucu, kötü hava gibi yaşam tarzı seçimleri telomeraz enzimini inhibe ederek telomerlerin kısalmasına, bazı kromozomlarda yok olmasına neden olur.
Biyolojik yaşlanma; genetik, çevre, zamana bağlı olarak; biyomoleküllerin, hücrelerin, dokuların, organ ve organizmanın fizyolojik ve metabolizma olarak kendini tamir ve rejenere etme özelliğinin azalmasıdır. Aynı kronolojik yaşa sahip insanlarda biyolojik yaşlanma bazı insanlarda daha hızlı olmaktadır. Son yapılan araştırmalara göre; moleküler ve hücresel düzeyde, yaşlılıkla ortaya çıkan değişimler, Şekil 1’de özet olarak verilmektedir1.
Dokuz ayrı başlık altında toplanan yaşlılık nedenlerinin her biri yoğun araştırma-ların konusu olmaktadır. Değişimler sonucu, dejeneratif hastalıkların artması, enerji azalması ve bağışıklık sisteminin zayıflaması diğer tüm hastalıkların başlamasına, yaşam kalitesinin düşmesine neden olmaktadır. Üç konu öne çıkmaktadır. Bunlar;
a-Telomer kısalması ve telomeraz optimizasyonu (DNA stabilitesinin bozulması, mutasyonlar ve diğer değişimler),
b) Mitokondri disfonksiyonu (enerji metabolizmasındaki değişimler, oksidatif stresin artması),
c) Barsak mikrobiyotasında bozulmalar (disbiyosis sonucu bağışıklık sisteminin zayıflaması).
Telomerler
Hücre çekirdeğinde, kromozomların uç kısımlarındaki DNA dizilerinden oluşan başlıklara (6 nükleotidlik tekrar eden dizi) telomer denir. Telomerler her bir kromozomun iki ucunda bulunan spesifik DNA-protein yapılardır. Telomerler, tekrarlanan kısa (TTAGGG) DNA dizilerinden oluşmakta ve DNA’yı hasarlardan korumaktadır. Şekil-2 Telomerler ve kromozomdaki yapılarını göstermektedir.
Telomerlerin boyu yaşa bağlı olarak her hücre yenilenmesinde kısalır ve kritik uzunluğa ulaştığında hücre bölünmesi durur ve hücreler ölmeye başlar.Böylece, yaşlanmaya bağlı olarak bu koruyucu başlıklar kısalarak tükenir ve hücrenin kendisini yenilemeye yetecek uzunlukta telomer kalmayınca yaşlılık belirtileri oldukça hızlı bir şekilde kendini göstermeye başlar. Telomer uzunluğu kişilere göre değişir ve bir bakıma ömür uzunluğunun genetik bir göstergesidir.
Telomer uzunluğunun değişik dokularda sabit olmadığı, doku tiplerine göre değişiklik gösterdiği, kan hücrelerinde kısa ve testiste daha uzun olduğu rapor edilmiştir. Birçok insan doku tipinde telomer uzunluğundaki değişkenlik ve bu değişkenlikte yaşlanma, ırk, genetik çeşitlilik ve diğer biyolojik süreçlerin etkili olduğu bildirilmektedir. Çoğu doku telomerlerinin yaşla birlikte kısaldığı ancak testis ve serebellum gibi dokularda kısalmadığı bulunmuştur2. Bu bulgulara bağlı olarak, telomer uzunluğundaki değişkenlik doku tipine, kişiye, yaşa, daha az ölçüde ırka veya etnik kökene, sigara içmeye ve lökositleri etkileyen kalıtsal farklılıklara bağlanabilir. Yapılan bilimsel araştırmalar, telomer uzunluğu ve kısalma oranını etkileyen temel faktörler arasında yaşam tarzı ve yaşanılan çevre faktörleri olduğunu göstermektedir. Uykusuzluk, stres, hareketsiz bir yaşam, aşırı kilo, iltihabi ve inflamasyon durumlarına yol açan ya da oksidatif stresi artıran karbonhidratlar, şekerli maddeler, işlem görmüş her türlü katı ve sıvı besin maddeleri, asitli içecekler, yapay tatlandırıcılar, trans ve doymuş yağlar gibi sağlıksız beslenme şekilleri, alkol, sigara, uyuşturucu, kötü hava gibi yaşam tarzı seçimleri telomeraz enzimini inhibe ederek telomerlerin kısalmasına, bazı kromozomlarda yok olmasına neden olur. Bu nedenle, telomerler uzayamadı-ğından dolayı kaçınılmaz olarak hücre, doku ve organlar yaşlanmaya başlar. Sadece, kromozomların uçlarındaki bu koruyucu dizileri uzatarak daha uzun yaşamak ve hastalıklardan korunmak mümkün olabilmektedir. Bunun için, yaşam tarzını olumsuz etkileyen ve yukarıda belirtilen kötü alışkanlıkları terk ederek, yaşam kalitesi ve sağlıklı ömür uzatılabilir.
Telomeraz Enzimi
Telomerler, DNA şablonu olmaksızın telomeraz olarak isimlendirilen bir enzim sayesinde sentezlenmekte yani replike olmaktadır. Telomeraz, kromozomların ucuna TTAGGG dizilimini ekleyen bir enzimdir. Beden hücrelerimizde (somatik hücrelerde) telomeraz çok seyrek bulunur. Bu hücreler düzenli olarak telomeraz kullanmadıklarından, yaşlandıkça normal işlevlerinde düşüş görülür. Telomeraz enzimi, embriyo döneminde telomerlerin korunmasında hayati rolü olan bir enzim olup telomerleri sentezler ve korur. Bu sayede, her hücre bölünmesinde kısalan telomer uçlarının korunmasını sağlar. Telomeraz enzimi sadece gamet, kök ve kanser hücrelerinde genetik kaybı önlerken, diğer vücut dokularında çok az miktarda bulunduğu için telomerler zamanla kademeli olarak kısalır. Kök hücreler, sperm ve yumurta hücrelerindeki telomeraz enzimi, genetik materyali koruyarak bir sonraki kuşağa aktarılmasını güvence altına almaktadır. İleri yaşlarda telomeraz enzim aktivitesi kansere ve tümör gelişimine neden olur. Büyüme ve gelişme dönemlerinde, yetişkin sperm ve yumurta hücrelerinde, D3 vitamini ve Astragalus (geven out ekstresi) telomeraz enzim aktivitesini artırmaktadır. Somatik hücrelerde ise telomeraz enzim aktivitesi yok denecek düzeydedir.
Telomer beslenmesi, çevre koşulları ve yaşam tarzı
Çevre, beslenme, genetik ve yaşam tarzı koşulları zamana bağlı olarak telomer metabolizmasına etki etmektedir. Çevre, beslenme ve yaşam tarzı koşulları kişinin tercihleri ile kontrol edilebilir parametrelerdir. Yapılan araştırmalarda, sağlıksız beslenme, vitamin-mineral eksikliği, şişmanlık, sigara, hareketsiz yaşam, çevre kaynaklı toksinlere maruz kalan, kişilerden alınan kandaki akyuvar hücrelerinde yapılan telomer ölçümlerinde kısalmalar saptanmıştır3.Mitokondri disfonksiyonu ve oksidatif stres koşullarında telomer kısalması ve DNA hasarları test edilmiştir. Telomer uzunluğu, baklagiller, kuruyemiş, deniz yosunları,meyve sebze, tam tahıl ürünleri, lifli gıda tüketimi ile pozitif olarak etkilenmektedir. Alkol, sigara, kırmızı et, rafine şeker ve şekerli asitli meşrubatlar telomer uzunluğunu negatif yönde etkilemektedir. Şekil-4 Beslenme ve aktivitenin telomere etkisini göstermektedir3.
Telomer sağlığında önemli stratejiler aşağıdaki şekilde özetlenebilir:
1-Biyolojik yaşlılık, çok faktörlü, kompleks bir olgudur. Telomer kısalması yaşlılığın ve yaşlılıkla birlikte oluşan kronik hastalıkların göstergesi olarak takip edilmelidir. Uzun telomer ise sağlıklı yaşamın, kronik hastalıklardan korunmanın ve uzun bir ömrün göstergesidir.
2-Akdeniz diyeti, bitkisel ağırlıklı beslenme, yeşillikler, antioksidan meyve ve sebzeler, karotenoidler, plifenoller, Vitamin E, C uzun bir telomer sağlamakta-dır.
3-Günlük düzenli fiziksel aktivite, oksidatif stresi ve inflamasyonu azaltmakta, DNA ve telomer hasarını önlemektedir.
4-Yeterli ve düzenli folat alınmalıdır. Folat eksikliği DNA hasarına ve telomer kısalmasına neden olmaktadır. Doğal folat içeren gıdalar; baklagiller, ıspanak, brokoli, enginardır.
5-D vitamin takviyesi, inflamasyonu ve oksidatif stresi azaltır, telomeri uzatan önemli bir vitamindir. NAD+, NMN(Niasin) gıda takviyeleri DNA tamirinde etkili olmaktadır.
6-Kronik stres kortisol hormon seviyesini artırmaktadır. Sonuçta, oksidatif stresi artırarak telomer kısalmasına neden olmaktadır. Stres, yoga veya meditasyon yöntemleri ile kontrol edilmelidir.
Kaynaklar:
1- C López-Otín, MA Blasco, L Partridge, M Serra- no , and Guido Kroemer (2013) The hallmarks of aging Cell,153,June 6, (1194-1217) Elsevier.
2- Demanelis et al., Determinants of telomere length across human tissues. Science 369, 1-12 eaaz6876 (2020), https://doi.org/10.1126/science. aaz6876.
3- E. Balan, A. Decottignies, and L. Deldicque(2018) Physical Activity and Nutrition: Two Promising Strategies for Telomere Maintenance? Nut- rients.2018 Dec;10(12):1942-1955. Published onli- ne 2018 Dec 7. doi: 10.3390/nu10121942
Prof. Dr. Fatih Yıldız