Biyolojik sağlık; insan vücudundaki tüm hücre, doku ve organların, kesintisiz O2, H2O ve tüm besin maddelerini, hormonları, antikor ve bağışıklık hücrelerini aldığı; toksin birikimi olmadan, vücuttaki toksin ve metabolik atıkların (CO2) düzenli olarak atıldığı, ağrı ve rahatsızlıkların bulunmadığı haldir. Biyolojik sağlık, psikolojik, sosyal, duygusal ve ruhsal sağlığın da temelini oluşturur.
Dolaşım sistemi; kalp, damarlar, akciğerler, arterler, venler, kılcal damarlar, lenf damarları, lenf nodülleri, kapalı sistem içinde dolaşan kan ve lenf sıvılarından, oluşan; üç ayrı sistemin koordineli çalışması ile gerçekleşmektedir. Dolaşım sistemi kan akışını sağlayarak vücuttaki, her hücrenin düzenli bir şekilde, su, besin, oksijen, hormonlar, antikorlar almasını ve karbondioksit dahil, metabolik atıkların taşınmasını sağlayan sistemdir.
Kan ve lenf damarların beslenmesi Dolaşım sisteminin en önemli bileşeni insanda toplam 100.000 km uzunluğundaki damarlardır. Atardamarlar (Arter), toplar damarlar (Ven), kılcal damarlar (kapilar) ve lenf damarları dolaşım sisteminin fonksiyonlarını yapmaktadır. İnsanda takriben 5 litre olan kan ve diğer vücut sıvılarının düzenli ve sürekli akışı sağlıklı olmanın, sağlıklı kalmanın ve yüksek performansın önemli bir parçasıdır. Yaşam tarzı ile ilgili olan; ortam sıcaklığı, masaj, heyecanlar ve spor vücutta kan akışını hızlandıran önemli faktörlerdir. Soğuk ve hareketsizlik durumunda kan akışı daha yavaştır. Damar sağlığında etkili besinler ve diğer faktörler Tablo-2 de verilmiştir.
Vasküler sistemdeki inflamasyon ve oksidatif stres; moleküler düzeyde tüm kalp damar hastalıklarında etkili olmaktadır
İmmunite, inflamasyon enfeksiyonlar, lenf dolaşı- mı ve kılcal damarlar İnce lenf damarları (3.500 km ve 1-2 Litre) ve lenf nodları dolaşım sisteminin bir parçası olarak tüm vücudu dolaşır. Lenf sistemi; kılcal damarlardan sızan doku sıvısını ve akyuvarları kan dolaşımına geri taşır, akyuvar üreterek, immuniteyi artırır, enfeksiyonlara karşı vücudu korur, bağırsaktan alarak yağ metabolizmasını ve yağda çözünen vitaminlerin taşınmasını sağlar.
Dokularda enfeksiyon sırasında oluşan çözünmüş antijenler ve lenfositler, dendritik hücreler ve makrofajlar dokudan götürücü lenfatikler yoluyla atılır
Lenfödem
Lenfödem genelde ekstremitelerde, çoğunlukla alt ve üst ekstremiteler, yüz, boyun ve genital organlarda sıvı top- lanması ve şişkinlikler olarak görülür.
Lenf sisteminin optimum fonsiyonu için en önemli besinler;
a-Klorofil içeren yeşil yosunlar, sebzeler ve meyvelerdir.
b-Narenciyeler
c-Üzümsü meyveler (Ahududu, böğürtlen, çilek gibi).
Lenfödemi önlemede, kompresyon tedavisi, fizyoterapi ve bu besinlere ilaveten; antiinflamasyon, antioksidan ve antiödem besinlere ihtiyaç vardır. Bu besinler; meyve, sebze, fermente ürünler, sarımsak, sızma zeytin yağı, badem, ceviz, fındık ve balık ürünleridir. Polifenolce zengin, antioksidan, lifli ve probiyotik ürünlerdir. Lenfödemi artıran gıdalar: Tuz, hidrojene, trans ve doymuş yağlar, kafein, teobromin, alkol, tüm şeker ve karbohidratlar, işlenmiş etler, sütler, aynı zamanda kronik ve akut inflamasyonu artıran gıdalardır. Uzun süren lenfödem, kangren gibi daha ciddi sağlık problemlerine yol açmaktadır
Damar kirliliğini, tıkanıklığını gösteren küçük ve büyük rahatsızlıklar Kan dolaşımı bozukluğu ve inflamasyon tüm vücutta hastalıklara neden olmaktadır.
Yaygın görülen rahatsızlıklar aşağıda sıralanmıştır. Dolaşım sistemindeki fonksiyon bozukluğunun ilk işaretleri olarak da görebiliriz.
El ve ayakların uyuşma, karıncalanma ve soğuk olması
Karın, bacaklar, ayak ve bileklerde şişkinlik
Yaraların yavaş iyileşmesi
Baş dönmesi
Migren
Hafıza kaybı
Kronik yorgunluk
Uykusuzluk
Cinsel sorunlar
Görme ve duyma bozuklukları
Yüksek tansiyon
Solunum yetmezliği ve göğüs ağrısı
Bacak cildinde soluk veya mor renk
Adale ve eklem ağrısı
Kronik ve akut daha ciddi vasküler sistem hastalıkları aşağıda sıralanmıştır:
Damar tıkanıklığı: Damarlar işlevlerini yerine getiremez: Kılcal damarlar ıkanır. Ana damarlarda yüksek seviyede kolesterol birikimi oluşur.
• İskemik kalp hastalığı: Kalp damarlarında düzenli kan yetersizliğinden kaynaklanır. Nedeni ise damarlarda biriken maddelerdir.
• Felç: Beyin dokusuna kan gitmemesi sonucu, sinir uçlarının ölümü ile bazı fonksiyonların kaybedilmesine yol açar.
• Varisli damarlar: Sadece bacaklarda değil, vücut içinde oluşur. Hemoroit, toplardamar genleşmesi sonucu oluşur.
· Toplardamar ve atardamartrombozu: Damarlarda yabancı madde birikmesi tromboz oluşmasına ve damarın ölmesine neden olarak belli bir organın hücrelerinin ölmesine yol açar. Tromboz yapışık olduğu damar cidarından kopar ve kan dolaşımına girerse gittiği kalp damarını tıkayarak kalp krizine neden olabilir.
· Derin ven trombozu (DVT): Çoğunlukla bacaklardaki toplar damarların ani bir şekilde kan pıhtısı (trombüs) ile tıkanmasıdır.
· Pulmoner emboli (PE): Özellikle bacak ya da pelvis venlerindeki trombüs’ten kopan parçanın kan akımı ile sürüklenmesi sonucu akciğer atardamarının ani tıkanmasıdır.
· Kalp Krizi (Enfarktüs): Koroner damarların tıkanması ya da daralması sonucu kalbe yeterince besin ve oksijen ulaşamamasıyla oluşan bir rahatsızlıktır. Bu durum kalp krizine (miyokard enfarktüsü) neden olur, koroner arter daralmalarında bypass denilen bir operasyonla kalbin yeterince beslenemeyen bölümüne kan akışı sağlanır.
Vücuttaki tüm sistemler birbiriyle doğrudan ya da dolaylı olarak etkileşim içindedir. Dolaşım sisteminin sağlıklı çalışması diğer sistemlerin de sağlıklı yapısının korunmasına yardımcı olur. Dolaşım sisteminin sağlıklı yapısını koruyabilme genetik faktörler dışında kişinin yaşam biçimine de bağlıdır. Yeterli ve dengeli beslenme alışkanlığı vücut için gerekli organik ve inorganik maddelerin vücuda alınmasını sağlar. Kandaki kolesterolü ve yağ düzeyini azaltıcı diyet; damarlarda sertleşmeyi, tıkanmayı ve kalp krizi riskini azaltır. Aşırı şekerli ve karbonhidratlı besinleri tüketmek diyabet riskini artırır. Hareketsiz yaşam tarzı dolaşım rahatsızlıklarının birçoğunu tetikler. Düzenli spor ve egzersiz yapmak dolaşım sisteminin çalışmasına yardımcı olur. Bunun yanı sıra hayatın her alanında olabildiğince hareketli olunmalı, yaşa ve bedene uygun egzersizler yapılmalı ve kalbi yoracak hareketlerden kaçınılmalıdır. Kalp rahatsızlıklarının önemli nedenlerinden biri de strestir. Günlük hayatın getirdiği stresten olabildiğince uzak durmalı ya da stresle baş etme yolları öğrenilmelidir. Dolaşım sistemi sağlığının korunması için bağımlılık yapan zararlı alışkanlıklardan da uzak durulmalıdır. Vasküler sistemin fonksiyonunda; endotel hücrelerin disfonksiyonunu önle- mek, tüm organ kılcal damalarında mikrodolaşımı sağlamak zorunlu ön şarttır. Bu sistemin fonksiyonel olması için düzenli spor, bol oksijen temiz ortamlara ilave olarak, gerekli besinler aşağıda sıralanmıştır.
1. Endotelyal Disfonksiyon
Endotel bütün damarların iç duvarını döşeyen, 1 kg ağırlığında bir organdır. Endotelin pek çok nedenle işlevini yapamaması ise endotelyal disfonksiyon olarak ifade edilmektedir. Tüm vasküler hastalıkların başlamasında ve tedavisinde önemli rol oynamaktadır. Şekil-2 de Endotel hücreler ve yaşa bağlı olarak artan plak oluşumu gösterilmektedir.
Acı biber: Kapsaisin içerir, dolaşımı artırır, tansiyonu düşürür, NO ile damarları açar.
Nar: Polifenol (antioksidan), nitrat(vazodilatan) ve if içeriği yüksektir.
Soğan: Flavanoidler, Quer- setin antiinflamasyon, vazodilatant ve antioksidan işlevi vardır.
Tarçın: Sinnamaldehit (Vazodilatan), sinnamik asit(antioksidan) ve lif içerir. Tansiyonu düşürür.
Sarımsak: Dolaşımı artırır, vazodilatan (allisin) tansiyonu düşürür. Plak oluşumunu önler.
Yağlı Balıklar: Somon, Sardalya, Uskumru (Omega-3) NO ile vazodilatan, plak oluşumu önler.
Kırmızı pancar: Güçlü NO salınımı ile vazodilatan ve plak temizleyici, tansiyonu düşürür
Zerdeçal: Curcumin içeriği ile vazodilatan dolaşımı artırır. Oksdasiyon ve inflamasyonu azaltır.
Yeşillikler: Ispanak, tere, maydanoz, dereotu, pazı (Klorofil ve NO) ile vazodilatan, tansiyon düşürücüdür.
Narenciye: Portakal, limon, mandalina, greyfurt. Antioksidan, antiinflamasyon, felç riskini azaltır. Ceviz: (l-arginine, alphalipoic acid (ALA) ve Vitamin E: Tansiyonu, inflamasyonu düşürür.
Domates: ACE enzimini inhibe ederek, inflamasyonu ve plak oluşunu önler, dolaşımı artırır.
Üzümsü meyveler: Ahududu, böğürtlen, çilek. Antiinflamasyon ve antioksidan olarak dolaşımı artırır.
Zencefil (gingerols and shogaols): Antioksidan, antiinflamator, antimikrobiyal ve antikanser özellikleri ile tansi- yonu düşürür, kan dolaşımını artırır.
Diğer taraftan, sigara ve alkol içmeyerek, spor ve aktiviteyi artırarak, bol su içerek, normal kiloda kalarak, stres ortamından uzak durarak kalp damar hastalık riski azaltılabilir.
Dislipidemi: Vasküler hastalıklar ve plak oluşumunda önemli fonksiyonu olan, lipid metabolizmasındaki bozuk- lukların genel adıdır. Yüksek toplam kolesterol, LDL- kolesterol ve trigliseridler olarak test edilmektedir. Uygun yaşam tarzı ve gıdalarla önlenebilir. Hidrojene, trans, doymuş ve toplam yağ, şeker tüketimi azaltılmalı, meyve sebze, suda çözünen lif, polifenol tüketimi artırılmalıdır.
KAYNAKLAR: 1-Yıldız, F., P. Kotzekidou, A. Michaelidou,and G. No- cella(2007) Functional Fo- ods in Mediterranean and Middle Eastern Countries: History, Scope and Dietary Habits . in a book “Anti-Angi- ogenic Functional and Medi- cinal Foods” Editor(s):Losso, J.N.,Shahidi,F.,Bagchi D., 736 pa- ges ,CRC Publishing Company.
2-Sebastian Steven, et.al.(2019) Review Article Vascular Inflam- mation and Oxidative Stress: Major Triggers for Cardiovascu- lar Disease. Hindawi Oxidative Medicine and Cellular Longe- vity Volume 2019, Article ID 7092151, 26 pages https://doi. org/10.1155/2019/7092151
3-Su Mi Lee and Won Suk An (2019) Supplementary nutrients for prevention of vascular calci- fication in patients with chronic kidney disease. Korean J Intern Med. 2019 May; 34(3): 459–469.
4-İbrahim Ceylan (2016) LENF SİSTEMİ ve HASTALIKLARI; Türk Cerrahi Derneği Yayınları Mart 2016 ISBN: 978-605-85624-0-0 TÜRK CERRAHİ DERNEĞİ Koru Mah. Koru Sitesi Ihlamur Cad. No: 26, 06810 Çayyolu, Ankara Tel : (312) 241 99 90 Faks : (312) 241 99 91 E-posta : turkcer@turkcer. org.tr www.turkcer.org.tr.
5-Attilio Cavezzi, et.al. (2019) Lymphedema and nutrition: A re- view Veins and Lymphatics 2019; volume 8:8220. Pages:24-29