Anemi, dünyada özellikle küçük çocukları ve hamile kadınları etkileyen önemli küresel sağlık sorunlarından biridir. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) tarafından, dünya çapında beş yaşın altındaki çocukların %42’sinin, hamile kadınların %40’ının ve üreme çağındaki tüm kadınların üçte birinin anemik olduğunu tahmin edilmek-tedir. Hamilelik sırasında, fetüsün normal beyin gelişimi için demire ihtiyacı vardır ve demir eksikliği hem anne hem de çocuk için sağlık problemlerine yol açabilir. DSÖ, anemi ile ilgili küresel beslenme hedeflerinden birini “2025 yılına kadar üreme çağındaki (15-49 yaş) kadınlarda aneminin %50 azaltılmasını sağlamak” olarak belirlemiştir. Aneminin nedenleri değişken olmakla birlikte, küresel anemi yükünün yarısının demir eksikliği kaynaklı olduğu düşünülmektedir.
Demir Eksikliği Anemisi Nedir?
Demir eksikliği anemisi, kırmızı kan hücrelerinde hemoglobin (Hgb) yapmak için yeterli demir olmadığında ortaya çıkan bir anemi türüdür. Hemoglobin, vücudun organlarına ve dokularına oksijen taşınmasına yardımcı olan proteindir. Hemoglobin seviyeniz düşükse, vücudunuz ihtiyaç duyduğu tüm oksijeni alamayabilir. Bu nedenle, yeterli hemoglobin olmadığında, yorgunluk, halsizlik, baş dönmesi, uyuşukluk ve nefes darlığı gibi bazı yaygın anemi semptomları ortaya çıkacaktır.
Anemi; ağır regl dönemleri, hamilelik, kanser ve sindirim sisteminde kanama gibi bir dizi farklı durumdan kaynaklanabilir. Yetişkinlerde demir eksikliği anemisinin başlıca nedenleri kanama ve bağırsaklarda demir emilimini engelleyen durumlardır.
Anemi Tanısı
Çoğu hasta anemik olduğunun farkında olmayabilir, demir eksikliği anemisi tanısı aldıklarında hastalığın orta veya şiddetli aşamalarındadır. Bir diğer yandan demir eksikliği, anemi gelişmeden de ortaya çıkabilir. Bu nedenle demir eksikliği anemisi taraması ve erken teşhisinin sağlanması önemlidir. Eğer bu teşhisi aldıysanız, doktorunuz tarafından ilk değerlendirme genellikle demir eksikliğinin olası nedenlerini araştırmak için tıbbi bir öykü alınarak yapılır; demir eksikliğinin tipik bulguları için fizik muayene ve vücuttaki demir depolarını ölçmek ve eksikliğe neden olabilecek diğer olası durumları kontrol etmek için kan testleri yapılır.
Tedavi
Demir eksikliği tedavisinde ilk adım, eksikliğin devam etmemesi ve herhangi bir ciddi durumun (örneğin kolon kanseri) mümkün olduğunca erken tedavi edilmesi için eksikliğin nedenini belirlemek ve düzeltmektir.
Anemi gelişmeden önce demir eksikliği tespit edilirse (bir kan sayımında küçük kırmızı kan hücreleri (RBC) veya hemoglobin veya hematokritte (Hct) bir düşüş kaydedilmişse, ancak değerler referans aralığın altına düşmemişse) bu durum anemi ile aynı şekilde değerlendirilmeli ve tedavi edilmelidir. Bunun nedeni, etkilerin aynı olması ve neden belirlenip tedavi edilmezse sonunda anemi gelişebilmesidir. Demir eksikliğinin tedavisinde hemoglobin üretimini artırmak ve ayrıca vücudun demir rezervlerini yeniden oluşturmak için demir takviyesi verilir. Demir takviyeleri ağızdan alınabilir veya bir veya daha fazla intravenöz doz olarak verilebilir (buna “parenteral demir” veya “i.v demir” denir). Kişiye, aktif olarak kanaması varsa ve/veya hemoglobin veya hematokrit seviyeleri çok düşükse kan transfüzyonu yapılabilir, ancak transfüzyonlara yaygın olarak ihtiyaç duyulmaz.
Oral demir — Demir eksikliği anemisi olan çoğu insanda oral demir takviyeleri kullanılır.
Oral demir takviyesi güvenli, ucuz ve etkili bir tedavidir. Gastrointestinal (GI) yan etkiler yaygın olduğu için doktor veya eczacıya danışılmalıdır.
Oral demir alırken nelere dikkat etmeliyiz?
• Geçmişte, demir takviyeleri günlük kullanım için, genellikle günde birden fazla dozda reçete edilirdi. Günümüzde daha yeni kanıtlar gün aşırı oral demir alımının, GI yan etki riskini azaltmanın yanı sıra vücudun daha fazla demir emilimine izin verdiğini göstermektedir. Demir gün aşırı (örneğin Pazartesi, Çarşamba ve Cuma) alındığında en iyi şekilde emilir. Doktorunuz, sizin için en uygun olan doz programını belirlemenize yardımcı olacaktır.
• Bazı gıdalar ve ilaçlar demir takviyelerinin etkinliğini azaltabilir. Demir genellikle yiyeceklerle, bazı antibiyotiklerle, çay, kahve, kalsiyum takviyeleri veya sütle birlikte alınmamalıdır. Demir bu maddelerden bir saat önce veya iki saat sonra alınmalıdır. Antiasit alıyorsanız, demir antiasitten en az iki saat önce veya dört saat sonra alınmalıdır. Bu yüzden, herhangi bir takviye, vitamin veya başka ilaçlar alıyorsanız doktorunuza veya eczacınıza söylemeniz faydalı olacaktır.
Yan etkiler – Bazı insanlar ağızdan demir aldıktan sonra metalik bir tat, mide bulantısı, kabızlık, mide rahatsızlığı, koyu renkli dışkı ve/veya kusma yaşarlar. Bu yan etkilerle başa çıkmak için daha düşük bir doz alabilir veya yemekle birlikte demir alabilirsiniz (vücudunuzun emdiği demir miktarını azaltacak olsa da yine de hiç almamaktan iyidir).
Demir takviyesi almak dışkıyı koyu yeşil, neredeyse siyah bir renge dönüştürür. Bu normaldir ve demirin bağırsak kanamasına neden olduğu anlamına gelmez.
Çocuklar özellikle yüksek dozlarda demir zehirlenmesi riski altındadır, bu da demir takviyelerinin çocukların erişemeyeceği bir yerde saklanmasını çok önemli hale getirir, zehirlenme durumunda mutlaka sağlık merkezine başvurulmalıdır.
Tedavi süresi — Hemoglobin ve hematokrit düzeylerinin ve genellikle demir depoları testlerinin normale dönmesi için gereken süre boyunca oral demir ile tedavi önerilir. Tipik olarak bu yaklaşık altı ay sürer. Oral demir hemoglobini artırmazsa bunun birkaç olası nedeni olabilir: Demir takviyesinin reçete edildiği doz ve sürede alınmaması, muhtemelen işe yaramamasının en yaygın nedenidir. Yan etkiler oral demir almanızı engelliyorsa mutlaka doktor veya eczacınıza danışın.
Alınan demir preparatının türü önemlidir. Demirin etkili bir şekilde emilmesini engelleyebileceğinden, “yavaş salınımlı” olarak etiketlenen veya enterik kaplı (EC) herhangi bir preparattan kaçınılmalıdır.
Otoimmün gastrit, çölyak hastalığı veya Helicobacter pylori enfeksiyonu gibi başka bir durum nedeniyle demirin düzgün bir şekilde emilmediğini belirlemek için kan testleri yapılabilir.
Bazı kişilerde demir eksikliğine ek olarak aneminin başka bir nedeni olabilir.
Demir depolarını hızlı tüketen, devam eden bir kanama varsa, oral demir alımı etkisiz görünebilir.
İntravenöz demir—Oral demirin yan etkilerini tolere edemeyen veya GI sistem tarafından yeterli miktarda demir emilimi olmayan kişilerde belirli durumlarda intravenöz enjeksiyon (i.v) demir verilebilir. Mide bypass ameliyatı geçirenlerde, gebeliğin ikinci ve üçüncü trimester döneminde, kronik böbrek hastalığı ve inflamatuar bağırsak hastalığı olan kişilerde intravenöz demir uygulaması tercih edilebilir.
Yan etkiler- Günümüzde kullanılan intravenöz demir ürünlerinin alerjik veya anafilaktik reaksiyon riski son derece düşüktür. İnfüzyon reaksiyonları daha yaygındır ve geçici kızarma, sırt ağrısı ve infüzyon yavaşlatıldığında veya durdurulduğunda genellikle kaybolan diğer semptomları içerebilir.
Demir Eksikliği Anemisinin Önlenmesi
Bir kez demir eksikliği anemisi teşhisi alan kişiler, başlangıçta neden demir eksikliği geliştirdiklerine bağlı olarak, tekrar geliştirme riski altında olabilir. Örneğin, gastrik bypass geçiren kişiler, vücudun demir depolarını korumak için demir takviyelerine ihtiyaç duymaya devam edebilir.
Demir takviyesi, hamilelik sırasında demir eksikliğinin gelişmesini önlemek için doğum öncesi multivitaminlere yaygın olarak dahil edilir, ancak bazı durumlarda demir eksikliğini tedavi etmek için yeterli olmayabilir.
Demir içeren takviyeler ve multivitaminler doktor veya eczacınıza danışmadan alınmamalıdır, çünkü vücutta çok fazla demir sorunlara neden olabilir. Demir takviyelerinin gereksiz kullanımı, kolon kanseri veya diğer GI bozukluklar gibi ciddi hastalıklar da dahil olmak üzere demir eksikliğine neden olan durumların teşhisini engelleyebilir.
Eczacının Rolü
Eczacılar, en erişilebilir sağlık profesyonelleri olarak anemi ile ilgili DSÖ küresel beslenme hedeflerine ulaşılmasına destek olabilirler. Aneminin taranmasına, teşhisine ve kontrolüne katkıda bulunabilir ve özellikle demir eksikliği anemisinin önlenmesi ve yönetimi konusunda güvenilir sağlık bilgileri sağlayabilirler. Eczacılar hastalar olası anemi semptomlarıyla eczaneye geldiklerinde bunları fark ederek, daha fazla araştırma için doktora yönlendirirler.
Demir takviyeleri ile biyoyararlanımı ve farmakokinetiği etkileyebilecek olası ilaç ve gıda etkileşimleri sık olduğundan hastaların bu konularda bilgilendirilmesi son derece önemlidir. Bunun yanında demir takviyelerinin yan etkileri hastaların tedaviye uyumunu etkileyebilen bir sorundur. Eczacılar hastaları demir takviyelerinin doğru doz ve sürede akılcı kullanımı ve yan etkileri konusunda eğitir ve danışmanlık verirler.
Kaynaklar:
1. International Pharmaceutical Federation (FIP). Role of pharmacists in iron deficiency anaemia. The Hague: International Pharmaceutical Federa- tion; 2022
2. Schrier SL. So you know how to treat iron defi- ciency anemia. Blood. 2015 Oct 22;126(17):1971. doi: 10.1182/blood-2015-09-666511. PMID: 26494915.
3. Auerbach M, Schrier S. Treatment of iron deficien- cy is getting trendy. Lancet Haematol. 2017 No- v;4(11):e500-e501. doi: 10.1016/S2352-3026(17)30194- 1. Epub 2017 Oct 9. PMID: 29032958.
4. Kucera A, Smith B, Tsu LV. Anemia and the Role of the Pharmacist. Arizona Journal of Pharmacy 2014; 31-35
Ecz. Burcu Onay