top of page

TÜRKİYE TİBBİ BİTKİLERİNİN İLK YAZILI KAYNAĞI: DİOSCORİDES'İN MATERİA MEDİCA'SI

Seyahatlerinden topladığı bilgileri ve inceleme sonuçlarını 60-78 yılları arasında yazdığı tahmin edilen eserinde toplamıştır. Dioscorides eserini Yunanca yazmıştır:

Peri Hyles İatrikes, İlaçlar Bilgisi anlamına gelmektedir.


Pedanius Dioscorides 1.yüzyılda Anavarza’da yaşamış bir Grek hekimdir. Anavarza bugünkü Adana’nın

Kozan ilçesidir. Dioscorides Tarsus ve İskenderiye’de

öğrenim görmüştür. O dönemde Tarsus eczacılık ve

tıp bilimleri merkeziydi.


Ordu hekimi olarak Roma ordusu ile birçok bölgeyi

gezmiş bitkiler üzerinde çalışmalar yapmıştır. Gezdiği bölgeler şunlardır: Anadolu, Yunanistan, Mısır, Suriye, İtalya, Arabistan, İspanya, Afrika, İran. Seyahatlerinden topladığı bilgileri ve inceleme sonuçlarını 60-78 yılları arasında yazdığı tahmin edilen eserinde toplamıştır. Dioscorides eserini Yunanca yazmıştır: Peri Hyles İatrikes, İlaçlar Bilgisi anlamına gelmektedir. Dioscorides’in kişisel deney ve gözlemlerine dayanan bu eser 6.yüzyılda Materia Medica adıyla Latinceye çevrilmiş ve Avrupa tıp okullarında yüzyıllarca ders kitabı olarak okutulmuştur. 9.yüzyılda Kitab al-Haşayiş adıyla Arapçaya çevrilmiştir. Türkiye’de bazı kütüphanelerde ve Topkapı Sarayı’nda Arapça el yazması bulunmaktadır. Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunan Arapça el yazmasının başında bir Ortaçağ eczanesi minyatürü vardır.













Bu eserin Yunanca kopyalarının en eskisi 512 yılında İstanbul’da Prenses Anicia Juliana için hazırlanmış olan yazmadır. Prenses Anicia Juliana Beyoğlu’nda bir kilise yaptırmış ve İstanbul halkı bu eserin el yazmasını prensese hediye ederek minnettarlığını göstermiştir.


Busbecq İstanbul’da bulunduğu süre içinde İstanbul ve çevresini gezmiş ve izlenimlerini mektuplarda anlatmıştır. Bu mektuplar Türkçe olarak da yayınlanmıştır. Bir yabancının gözüyle o dönemin İstanbul’unu ve yaşantısını okumak çok ilginç.

Dioscorides’in eserinin en eski kopyası olan bu el yazması 16.yüzyılda Almanya imparatorunun elçisi Busbecq tarafından İstanbul’da bulunmuştur. Busbecq bu eseri Kanuni Sultan Süleyman’ın oğlu Musa bin Hamon’da görmüş ve satın almak istemiştir, ancak fiyatı yüksek olduğundan alamamıştır. Busbecq imparatora bir mektup yazarak bu değerli eserden bahsetmiş ve imparator 100 düka altını ödeyerek bu eseri satın alıp Viyana’ya getirtmiştir.


Dioscorides’ten sonraki yüzyıllarda birçok yazara kaynak teşkil eden bu eser beş kitaptan oluşmaktadır:

1) Kokulu bitkiler, yağlar, merhemler ve ağaçlar;

2) Canlılar, süt ve süt mamulleri;

3) Kökler, usareler ve otlar;

4) Otlar ve kökler;

5) Şaraplar ve inorganik maddeler.

984 parşömen sayfadan oluşan eserde droglar Yunanca adlarına göre harf sırasındadır. Yazmada yer alan 540 kadar bitki için aşağıdaki bilgiler verilmiştir:


• Bitkinin adı, bazen sinonimleri ve bir resim

• Yetişme yeri

• Botanik tarifi

• Drog özellikleri ve tarifi

• Tıbbi kullanılışı

• Zararlı yan etkileri

• Miktarlar ve dozaj

• Toplama dönemi, hazırlama ve muhafaza

• Katıştırma yolları ve bunların açıklanma yöntemleri

• Veterinerlikteki kullanılışı

• Büyü ve tıbbi olmayan kullanılışlar

• Özel yetişme alanları


1569 yılında Viyana’ya getirilen ve Avusturya Milli Kütüphanesinde saklanan bu eserden bazı bitki resimleri aşağıda yer almaktadır.


Aloe -Sarısabır

Arum maculatum - Yılan yastığı

Asphodelus racemosus -Çiriş

Erythrea centaurium – Küçük kantaron

Daucus carota – Havuç

Conium maculatum – Baldıran

Physalis alkekengi – Güveyfeneri

Rosa centifolia – Kırmızı gül

Sambucus nigra – Mürver

Papaver somniferum – Haşhaş


Eylül 2009’da Viyana’da 29. Uluslararası Eczacılık Tarihi Kongresi yapıldı. Kongrenin bilimsel gezisi Avusturya Milli Kütüphanesi’ne olunca Dioscorides’in eserini görmek için ben de gittim.


Bu tarihi eserin sayfalarını elimize alıp inceledik, sonradan öğrendik ki bu bize gösterilen kopyasıymış. Orijinal eser çok iyi korunuyormuş. Ben asistanlığım döneminde Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunan Arapça el yazmasını birçok kez elime alıp incelemiştim. Şimdi onlar da el yazmasını kilitli camekanda tutuyorlar, isteyene cd içinde pdf veriyorlar.


Materia Medica Prof. Dr. Esin Kahya tarafından Türkçeye çevrilerek 2019 yılında yayınlanmıştır. Materia Medica’da yer alan ve günümüzde yaygın kullanılan tıbbi bitkilere örnek olarak haşhaş, sarı kantaron, kediotu, meyan kökü, hayıt, deve dikeni, lavanta , şerbetçiotu, mayıs papatyası, oğulotu, adaçayı ve ısırganı verebiliriz.



コメント


bottom of page