Dünya Sağlık Örgütü, özbakım kavramını “bireylerin, ailelerin ve toplulukların sağlığı geliştirme ve koruma, hastalıkları önleme, bir sağlık hizmeti sağlayıcısının desteğiyle veya desteği olmadan hastalık ve engellilikle başa çıkma yeteneği” olarak tanımlar. Özbakım; hijyen, beslenme, yaşam tarzı, sosyo-ekonomik ve çevresel faktörler, sorumlu ilaç tedavisi gibi geniş bir alanı kapsar. Bu kapsam bireylerin fiziksel ve zihinsel sağlığı korumak, hastalıkları ve kazaları önlemek ve risklerden kaçınmak için uyguladığı davranışlar, basit rahatsızlıklarda kendi kendine tedavi ve kronik hastalık veya taburculuk sonrası iyileşme amacıyla harekete geçmeyi içermektedir.
Özbakım esas olarak bireylerin kendi sağlıkları için sorumluluk almalarını merkeze alır. Bu tanım, insanların kendilerine bakmakla baş başa bırakıldıkları anlamına gelmez, buradaki amaç, insanların uygun destek, araçlar ve bilgi ile kendilerine daha iyi bakmalarını sağlamaktır.
Özbakıma Yaklaşım
Kendi kendine bakım; evrensel sağlık sigortası arayışı, kronik hastalıkların önlenmesi ve artan yaşlı nüfus nedeniyle yüksek kaliteli bakımın hızlı bir şekilde sağlanması gerekliliği dahil olmak üzere dünyanın en acil makro halk sağlığı sorunlarından bazılarının çözülmesine yardımcı olma potansiyeline sahiptir. Kardiyovasküler hastalıklar, kanser ve diyabet gibi bulaşıcı olmayan hastalıklar, önemli hastalık yükü ile ilişkilidir ve küresel ölümlerin önde gelen nedenleri haline gelmiştir.
Kronik hastalıklar için risk faktörleri geniş ve birbiriyle bağlantılıdır örneğin fiziksel hareketsizlik, sağlıksız beslenme, obezite ve sigara kullanımı gibi. Tercih edilen yaklaşım da benzer şekilde geniş tabanlı ve bağlantılı olmalıdır. Kişinin sağlık durumunu iyileştirmek için yetersiz bir anlayış veya motivasyon, özbakım yoluyla elde edilebilecek potansiyel yararı sınırlayacaktır. Hiç kimse bir gecede aşırı kilolu olmaz veya kronik hastalıklar için risk faktörleri geliştirmez; bu sorunlar, yıllar süren yetersiz özbakım ve yetersiz öz farkındalıkla yavaş yavaş gelişir.
Geniş bir yaklaşımın bir diğer önemli nedeni, özbakıma birçok farklı giriş noktasının olması ve sağlıklı bir davranışın diğerlerine yol açabilmesidir. Örneğin sigarayı bırakmayı başaran sigara içicisinin egzersize başlama olasılığı daha yüksektir. Dişleri düzenli olarak fırçalamak tüm periodontal (diş eti) hastalıkları azaltacaktır, ancak insanlar bunun kalp hastalığı için önemli bir risk faktörü olan aterosklerozun ilerlemesini de yavaşlatabileceğini bilmelidir. Bulmacalar yoluyla zihinsel keskinliği korumayı hedefleyen yaşlı insanlar, egzersizin Alzheimer riskini %60 oranında azaltabileceğini öğrenebilir. İnsanlar özbakıma herhangi bir yerden başlayabilir ve bir alanla meşgul olmak diğer alanlara ilgi duymaya yol açarak insanları genel olarak daha sağlıklı yaşam tarzlarına çekebilir.
FIP Uluslararası Eczacılık Federasyonu Öz Bakım Çalışma Grubu, sunulan bu ‘çerçeve’nin sağlığın fiziksel, zihinsel, sosyal, ruhsal ve toplumsal etkenler gibi tüm boyutlarını tamamen kapsamadığını belirtir. Başkalarıyla olan temasın ve ilişkilerin sürdürülmesi kişinin sağlığını kazanmasında semptomların azalması için aldığı ilaç kadar önemli olabilir. Yapılan bir anket, sağlıklı olmanın gençler ve yaşlılar için ne anlama geldiği konusunda gözle görülür farklar olduğunu ortaya koymuştur. Gençler sağlığın fiziksel yönlerine yoğunlaşırken, yaşlılar sağlığın sosyal ölçütleriyle daha sık ilgilenmişlerdir. Uzun yıllardır romatoid artrit hastası bir kadın için sağlık, ağrı çekmeyeceği bir gün iken, bir arkadaştan gelecek ziyaret ona kendini aynı oranda iyi hissettirebilir.
Özbakımda Eczacının Rolü
Özellikle Covid-19 pandemisiyle birlikte eğitime olan erişimin genişletilmesi ve internetin sağladığı etkileşim, bireylerin kendi sağlıklarını ve tedavilerini etkileyen kararların alınmasında daha fazla katılım yolları aramasını beraberinde getirdi. Bu konuda eczacılara ve danışmanlıklarına erişim; bilgi, kendi kendine teşhis koyma, tedavi seçenekleri ve sağlıklı yaşam tarzları hakkında tavsiyelerin internet üzerinde bulunabilir olduğu bir çağda özellikle daha önemli hale geldi.
AESGP Avrupa Reçetesiz İlaç Üreticileri Birliği’nin yaptığı bir araştırma, 2020 yılı boyunca özbakıma ilginin arttığını, insanların salgından korunmak için vitamin ve mineral takviyeleri kullanmak gibi ekstra önlemlere ihtiyaç duyduğunu ve eczacılardan tavsiye almaya daha çok yöneldiklerini gösterdi.
Eczacılar toplumda özbakıma rehberlik etmede kilit bir role sahiptir. Eczane, toplumda basit rahatsızlıkların kendi kendine bakımı konusunda temel tavsiye sağlar ve genellikle ilk başvuru noktasıdır. Eczacı hastaya reçete edilen ilaç tedavisi yönetiminden sorumludur, bu durum eczacının alternatif ilaçlar, vitamin ve mineral takviyeleri gibi reçetesiz ürünler ile oluşabilecek etkileşimler ve yan etkiler ile ilgili genel bir değerlendirme yapabilmesini sağlar. Kişisel bakım ürünlerinin rasyonel seçimi, uygulanması ve sorumlu kullanımı eczacının güvenlik ve etkinlik için bireysel danışmanlığı ve takibi ile desteklenir. Eczacılar her hastaya yaşam tarzı değişiklikleri gibi uygulanabilir tavsiyelerle bütüncül bir bakış açısıyla yaklaşabilir.
Özbakım, uzun yıllardır sağlık hizmetlerinin ayrılmaz bir parçası olmuştur. Günümüzde kendi kendine bakım olgusu, hem sağlığa erişimin az olduğu ülkelerde, hem de sağlık okuryazarlığının arttığı ülkelerde aynı anda bir artış eğilimi gösteriyor. Bugün birçok insan sağlık durumları için daha fazla kişisel sorumluluk alıyor ve sağlıkları ile ilgili kararlar alırken uzman kaynaklardan mümkün olduğunca daha fazla kaliteli bilgiye ihtiyaç duyuyor.
Biz eczacılar, birinci basamak sağlık hizmeti sağlayıcıları olarak özbakımı destekleme sorumluluğumuzun farkındayız. Her gün eczanelerimizde hastalar ve danışanlar ile etkileşimde bulunarak toplum düzeyinde sorumlu özbakım için farkındalık yaratmaya devam ediyoruz.
Kaynaklar:
1. Bell J, Dziekan G, Pollack C, Mahachai V. Self-Ca- re in the Twenty First Century: A Vital Role for the Pharmacist. Adv Ther. 2016 Oct;33(10):1691-1703. doi: 10.1007/s12325-016-0395-5. Epub 2016 Aug 17. PMID: 27535290; PMCID: PMC5055554.
2. The Pharmacist’s Role in Self-Care, Supplement to the Journal of the American Pharmaceutical Asso- ciation September/October 2002 Vol. 42, No. 5, Suppl. 1
3. AESGP Evidence Summary Self-care in times of pandemic and beyond: looking back a year after (2021)
4. Self-Care in Health: We Can Define it, but Should We Also Measure It? David Webber*, Zhenyu Guo*, Step- hen Mann
5. International Pharmaceutical Federation (FIP) Phar- macy as a gateway to care: Helping people towards better health. The Hauge: International Pharmaceu- tical Federation; 2017
Ecz. Burcu Onay
Comments